C ng cuộc tranh đấu đ i quyển b nh đẳng t n gi o của Phật Gi o Việt Nam bắt đầu ở Huế với c i chết của t m Phật tử đ m 8/5/1963 tại đ i ph t thanh, tiếp theo l cuộc tự thi u của H a Thượng Th ch Quảng Đức ng y 11/6/1963 tại S i G n v chiến dịch "nước lũ" tổng tấn c ng ch a chiền to n quốc đ m 20 rạng ng y 21/8/1963. Ba biến cố lịch sử quan trọng của phong tr o Phật Gi o tranh đấu n y dẫn đến cuộc khủng hoảng ch nh trị trầm trọng k o d i nửa năm v kết th c bằng cuộc đảo ch nh lật đổ ch nh quyền của Tổng thống Ng Đ nh Diệm.

Khởi đầu từ lễ Phật Đản từ ng y 8/5/1963 v chấm dứt v o đ m 20 th ng 8 năm 1963 l cuộc tranh đấu của Phật Gi o, tiếp sau đ l cuộc nổi dạy to n diện của học sinh, sinh vi n, v qu n d n Miền Nam Việt Nam k o d i hơn hai th ng được kết th c bằng cuộc đảo ch nh qu n sự ng y 1/11/1963.

Kể từ năm 1963 đến nay (2021) l hơn nửa thế kỷ. C c kho lưu trữ t i liệu mật của c c bộ Ngoại Giao, Quốc Ph ng, v cục T nh b o Trung Ương Hoa Kỳ đ giải mật cho c ng ch ng v giới nghi n cứu được tự do tiếp cận, v o xem hoặc truy cập điện tử, để mọi người c thể nh n lại một kh c quanh của lịch sử Việt Nam một c ch r r ng.

S ch n y được ghi theo h nh thức bi n ni n sử, về c c sự kiện từ ng y 8/5/1963 cho tới v i ng y sau cuộc ch nh biến 1/11/1963, nh n từ ph a ch nh phủ Hoa Kỳ.

Như thế, qua c c t i liệu đ giải mật, người đọc c thể thấy r r ng cuộc đảo ch nh 1-11-1963 nhằm lật đổ chế độ Ng Đ nh Diệm kh ng khởi nguồn từ sự x i giục của bất kỳ ngoại nh n n o, kể cả từ Hoa Kỳ. Điều n y được thấy trong điện văn của Đại sứ Lodge gửi về Mỹ ng y 30-10-1963 n i rằng chuyện đảo ch nh ho n to n nằm trong tay ph a người Việt, c n Mỹ kh ng cản ngăn g được. Cũng trong ng y đ , Tướng Trần Văn Đ n hứa sẽ tiết lộ kế hoạch đảo ch nh cho Đại sứ Lodge biết 4 giờ đồng hồ trước khi đảo ch nh khởi động. Tuy nhi n, v o ng y 1-11-1963, T a Đại sứ Mỹ chỉ được b o trước 4 ph t m th i. L do đơn giản l ph a c c tướng l nh đảo ch nh e sợ bị Hoa Kỳ b n đứng kế hoạch cho Nhu-Diệm.

Hy vọng c c th ng tin đ giải mật nầy, t nhất l từ ph a Mỹ, sẽ gi p c c sử gia v sinh vi n ng nh sử học c th m t i liệu tham chiếu để thẩm định một c ch ch nh x c v đ ng đắn về một giai đoạn bi h ng của lịch sử nước Việt thời cận đại.

Hoa KY Giai Mat Ho So Viet Nam - pocket, Vietnamesiska, 2021